یکی از اهتمامات امیرکبیر، تلاش برای رشد گسترده فرهنگ چاپ و نشر کتاب تالیفی و ترجمه‌ای به عنوان عامل مهم ارتقای سطح فرهنگ و آگاهی جامعه در دوران غیر فرهنگی قاجار بود.

وی حتی به تربیت مولفان و مترجمان همت گمارد و بر این اساس، گام بلندی در ارتقای فرهنگ عمومی جامعه برداشت که ترجمه سیصد عنوان کتاب در آن زمان، نشان دهنده اهتمام والای امیر به این مسئله است.

پنج. فرهنگ احترام به بزرگان در کنار احترام به مردم

امیرکبیر خود فردی مذهبی و پایبند به دین بود و از این رو برای علما و بزرگان فرهنگی و دینی، احترامی خاص قائل می شد.

احترام او به اقلیت های مذهبی هم در تاریخ ایران تا آن جا به صراحت یاد شده است که اگر بی احترامی به آنان انجام می گرفت، شخصا وارد می شد و مقابله می کرد.

او در شرایطی به صدارت و وزارت رسید که مردم در عزل و نصب حاکمان خود تصمیم گیر نبودند، اما سعی کرد برای نظر عموم مردم، ارزش و اعتبار قائل شود و به همگان احترام بگذارد؛ همین بود که مردم هم برخورد محترمانه‌ای با او داشتند و حتی در تاریخ نقل است که گاهی هم در حمایت از امیر و اقدامات او، تظاهرات می کردند.

مروری بر گزیده نامه او به حاکم کرمانشاه مؤید همین نکته است:

«... از قرار مذکور، سربازانی که در قصر شیرین برای حفظ و قراولی آن راه گماشته اند، عوض صیانت و حراست، اذیت و اهانت می‌کنند و به زوّار و متردّدین آزار می رسانند و پول می‌گیرند. اگر هم بگویم خبر ندارید، چگونه می شود که من این جا بشنوم و شما در آن جا خبر نداشته باشید؟! این تجاهل و تغافل از چه رهگذر است؟! البته بفرستید صاحب منصب آن‌ها را که در آن جا گذاشته‌اید، بیاورند، تنبیه معقولی بکنید و التزام بگیرید که بعد از این متعرض مردم نشوند و این طور رفتار و حرکات را ترک نمایند. مقصود از این گذاشتن آن‌ها، ایمنی راه است نه اغتشاش؛ البته در این باب بسیار دقت و مراقبت نمائید...»

شش. مقابله با افراط و بدعت‌ها

امیر در اقدامات خود به شدت با افراطی گری و بدعت مقابله می‌کرد که جلوگیری او از اقداماتی نظیر قمه زنی یا برخورد با جریان‌های مرتد مانند بابی‌ها، از جمله آن‌هاست. وی همچنین تلاش کرد القاب و عناوین فرمایشی را حذف کند تا فاصله های ایجاد شده بین حاکمیت و مردم، به حداقل برسد.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که امیرکبیر به عنوان مصلحی فرهنگی اجتماعی، با استفاده از ابزارهای فرهنگی مانند گسترش فرهنگ علم آموزی، بسط فرهنگ کتاب و کتابخوانی، توسعه فرهنگ رسانه و همچنین عمومی کردن فرهنگ خدمت و احترام به مردم با دوری از هر گونه افراطی گری، تلاش کرد تا در توسعه فرهنگی اجتماعی ایران عزیز سهیم باشد و به همین دلیل است که تاریخ از او به نیکی یاد می‌کند؛ البته همین اقدامات بود که باعث شد تا برخی نزدیکان به حاکمیت قاجار - که منافع شخصی خود را در خطر می‌دیدند - دست به کار شوند و با توطئه، عزل امیر از صدارت و سپس، نقشه قتل وی را به توشیح شاه برسانند تا کاشان به عنوان تبعیدگاه امیر و حمام فین، در بیستم دی ماه 1320 شاهد اجرای آن باشد.

امیر در کاشان به خاک سپرده شد، اما مدتی بعد پیکر او را به کربلا منتقل کردند تا این قهرمان ملی و مصلح فرهنگی در آن مکان مقدس به خاک سپرده شود و یاد و نام او، بیش از پیش در حافظه فرهنگی ایران زمین ثبت شود.

حسن شیخ حائری/ کارشناس ارشد فرهنگ و رسانه